श्री क्षेत्र कुणकेश्वर

श्री क्षेत्र कुणकेश्वर

या मंदिरासंबधी दोन दंतकथा सांगीतल्या जातात.
१) एका गुराख्याची गाय दुध कमी देउ लागली. तेव्हा त्याने तिच्यावर लक्ष ठेवले. एका विवक्षित जागी जाउन ती गाय पान्हा सोडत असल्याचे त्याच्या लक्षात आले. त्याने त्या गाईला बेदम मारलेच पण हातातील कुर्हाडीने त्या पाषाणावरही आघात केला. त्यातून भ़ळाभ़ळा रक्त येउ लागलेले पाहून त्याला आपली चूक उमगली. हा गुराखीच पुढे कुणकेश्वराचा अनन्यभक्त बनला. या भागात कुणकीची झाडं खुप होती म्हणून हा कुणकेश्वर.


२) एक इराणी व्यापारी समुद्रातील वादळात सापडला. आगतिक बनलेला व्यापारी परमेश्वराची करूणा भाकू लागला. तेवढयात त्याला पूर्वेकडे शांतपणे तेवणार्या दिव्याचा प्रकाश दिसला. दिलासा देणार्या त्या नंदादीपाला तो शरण गेला आणि या ठिकाणी मी खूप पैसा खर्चुन जीर्णोद्धार करीन असं त्यानं मनोमन ठरवलं. किनार्यावर सुरक्षित उतरल्यावर तो धावत तिथे गेला. हिंदूंच हे छोटं मंदिर होतं या शिवायलायाचा त्याने जीर्णोद्धार केला. तीन वर्षे आणि द्रव्य खर्चून त्यानं हे काम पुरं केलं देवाच्याच पायाशी जागा मिळावी म्हणून त्यानं शिखरावर चढून खाली उडी मारली व प्राणत्याग केला. त्याचं स्मारक कुणकेश्वराच्या उत्तरेस आहे. तर पश्चिमेस नारो निलकंठ बावडेकरांची समाधी आहे.


११ जुलै १८५० मध्ये मेज ली ग्रँट जेकब या मुंबईच्या पॉलिटिक्ल सुपरिटेंडेटने मोठया परीश्रमाने एक ताम्रपट शोधला. नागदेवाचा ताम्रपट म्हणून हा विख्यात आहे. सन १४३६ या संस्कृत ताम्रपटात इंदूल (आताचे हिंदळे) गावच्या राजाने देवशर्मा या विद्वान ब्राम्हणाचा सन्मान केला. त्या पुण्यकर्मामुळे या राजाचे ऐश्वर्य तर वाढलेच, पण त्यास पुत्रप्राप्तीही झाली.या रहाळाचा स्वामी असणार्या कुणकेश्वराच्या प्रसादामुळेच हे सारे त्या ताम्रपटात नमूद केले आहे. कुणकेश्वर गाव पूर्वी या देवास इनाम होते. इंग्रजी अमदानीत ते रद्द होउन, वार्षिक रोख रक्कम सरकारकडून नेमण्यात आली आहे.

देवस्थानच्या परिसरात समुद्रकिनारी काही शिवलिंग आहेत. त्यापैकी २१ शिवलिंग आपणास पाहावयास मिळतात. या शिवलिंगामागील इतिहास असा आहे की, गेली कित्येक वर्ष समुद्राच्या पाण्यामध्ये असणारी ही शिवलिंग झिज होत असतानासूद्धा ती पुर्ववत प्रमाणे आहेत अशी निदर्शनास येतात. इतका काळ लोटला तरी त्यांची म्हणावी तितकी झिज झालेली नाही. गेले कित्येक वर्षे यात्रेकरु या शिवलिंगाचे दर्शन घेत आहेत. ही शिवलिंग पांडवांनी घडवलेली आहेत अशी श्रद्धा आहे. याची साद देणारी पांडवलेणी आजही येथे आहेत.

देवळापासुन जवळच पूर्व दिशेस डोंगराच्या उतरणीवर काही लोक जमीन खणत असताना पूर्वकाळापासून कित्येक शतके बुजालेले एका गुहेचे दार मोकळे होऊन आंत कोरीव पाषाणी मूर्ती आढळून आल्या. ही गुहा म्हणजे इतर कोरीव लेण्यांप्रमाणे एक लेणी आहे. पण यातील मूर्ती मात्र गुहेच्या दगडांवर कोरलेल्या नसून त्या अलग आहेत. गुहेची खोली तांबडया कापाच्या दगडाची असून मूर्तीचा दगड काळा-काळित्री आहे. हा काळा दगड गावात समुद्राच्या कडेस आणि डोंगराच्या कडयांत क्वचित स्थळी सापडतो.या गुहेला सध्या पांडव लेणी म्हणून ओळखले जाते. गुहेची खोली सुमारे १० फुट लांब ८ फुट रूंद आणि ६ फुट उंच असून, पाच फुट उंच आणि तीन फुट रूंद असा दरवाजा आहे. आत १८ कोरीव मुखवटे शिवलिंग आणि नंदी मिळून २० नग आहेत. मुखवटयांची मांडणी जोडी जोडीने केलेली आहे. पुरूष व स्त्री अशा ८ जोडया, एक तरूण पुरुषाचा मुखवट स्वतंत्र बसवलेला आहे. तसेच एक पुतळयाची नासधूस झाल्यामुळे तो पुरूषाचा किंवा स्त्रीचा हे नीट ओळ्खता येत नाही. त्यामुळे तो एका बाजुस ठेवला आहे. शिवलिंग आणि नंदी हे देखिल काळा- (काळित्री) दगडाचे असून गुहेत प्रवेश केल्यावर तिच्याध्यभागी पण जरा डाव्या बाजूस ठेविले आहेत. गुहेतील मुर्त्या हया देवतांच्या मुर्ती नसून राजघराण्यातील स्त्री पुरूषांचे ते मुखवटे आहेत. त्यांचे कोरीव काम उच्च दर्जाचे दिसून येते. कौशल्यामध्ये ओबडधोबडपणा कमी असून रेखीव व सुबकपणाकडे कोरण्याकडे चांगलेच लक्ष दिले आहे. पुरूषांच्या आकृती जरा मोठया असून त्या मानाने स्त्रियांच्या लहान आहेत. प्रत्येक जोडप्यास निराळी बसकण आहे.
प्रत्येक मुखवटयाला राजास आणि राजघराण्यातील स्त्रीपुरूषांस शोभेल असाच पेहराव केलेला आहे. प्रत्येक मुखवटयास शिरपेच, डोकिच्या एका बाजूस तुरा, मोत्यांचे पेड कोरीव कामांत दाखविले आहेत. तसेच महाराष्ट्रीय वळणाची शिरोभूषणे आपणास या मुर्त्यांवर पाहावयास मिळतात. या बाबतचे आणखी संशोधन चालू आहे. मुळात कोकणात लेणी थोडी आहेत. आणि अशा तर्हेचे लेणे तर नाहीच.

देवालयाच्या दक्षिणेकडील किनारपट्टीच्या मधल्याभागी एक छोटीशी राई आहे. तिथेच एक पुरातन बांधणीचा तलाव आहे. त्याच्याबदद्ल अशी माहिती आहे की, हा तलाव बर्याच वर्षापूर्वी बांधलेला असावा. तो साफ बुजलेला होता. तलावाशेजारी मारूतीचे मंदिर आहे. त्या मंदिरात श्रीमान लब्दे महाराज तपश्चर्या करीत असताना त्यांना तलावाबद्दल दॄष्टांत घडला. ताबडतोब त्यांनी ग्रामस्थांच्या नजरेस ही घटणा आणली व ग्रामस्थांनी ही जागा खोदण्यास प्रारंभ केला असता माती खाली तलाव आढळून आला. समुद्रच्या अगदी जवळ असुनही या तलावाचे पाणी मचूळ नसून पिण्यायोग्य गोड आहे. ही आश्चर्याची बाब मानली जाते. हया तलावाशेजारीच लब्दे महाराजांची समाधी आहे.


प्राचीन देवालय
कुणकेश्वराचा राज्याभिषेक शके ५५ मध्ये शंभू छत्रपतीने (करवीरकर) कान्होजी आंग्रे यांस कुणकेश्वराच्या देवस्थानाच्या बाबतीत काही भानगडी असल्यास त्या दूर करून त्यावर लक्ष ठेवावा म्हणून हुकूम केला. वर दिलेल्या गॅझेटिअरमधील उतार्यात सन १६८० मध्ये कोल्हापूरच्या राजाने मंदिर दुरूस्त केल्याचा उल्लेख आहे. श्री कुणकेश्वराच्या गाभार्याचे शिखर बरेच उंच असून ते बदामी आकाराचे बांधलेले आहे. कोकणात मिळणार्या जांभ्या दगडाचा उपयोग बांधणीसाठी केला असून बळकटीच्या ठिकाणी काळेभोर दगड घातले आहेत. देवस्थानचे क्षेत्रफळ सुमारे पाऊन एकर आहे. देवालयाचे चार प्रमुख वेगवेगळे विभाग आहेत.

१) गाभारा
२) मुंगसाळ
३) विश्रांती स्थळ
४) सभा मंडप.

कुणकेश्वर गावचे प्राचीनत्व दा़खविणारी कुणकेश्वराशिवाय आणखी पाच देवळे आहेत. तटाबाहेर उत्तरेच्या बाजूस छोटा पण टूमदार असा जुन्या बांधणीचा तलाव आहे.

श्री क्षेत्र कुणकेश्वराची वैशिष्ट्ये:
श्री क्षेत्र कुणकेश्वर हा अलिकडे रुढ झालेला शब्द आहे. परंतू 'श्री क्षेत्र कुणकेश्वर' असाच याचा उल्लेख व्हायला हवा. कारण येथील दैवीशक्ती ही केवळ प्रधान शिवलिंगापुरती मर्यादित नसुन मंदिर आणि त्याच्या सभोवतालचा परिसर आणि त्याच्या सान्निध्यात असलेला समुद्र हे संपूर्ण क्षेत्रच दैवी शक्तिने युक्त आहे. पंढरपूरनंतर महाराष्ट्रातील हे एकमेव असे स्थान आहे की ज्याचा 'क्षेत्र' असा उल्लेख केला जातो. पंढरपूर आणि कुणकेश्वर या दोन स्थानात बरेच साम्य आहे.
श्री क्षेत्र कुणकेश्वर मंदिराकडे येणारे दोन रस्ते ( एक कणकवलीकडून येणारा तर दुसरा देवगडकडून येणारा ) गावातील शाळेसमोर एकत्र येतात इथे महापुरूषाचे स्थान आहे.

श्रीदेव मंडलिकाच्या ( थोडे पुढे ) डावीकडे श्रीदेव नारायणाचे मंदिर आहे. नारायणाची ही मुर्ती अतिशय दुर्मीळ प्रकारातील आहे. या मुर्तीच्या प्रभावळीत दशावतार कोरलेले आहेत. नीट निरीक्षण केले तरच ते लक्षात येतात. नारायणाचे हे पाषाण खूपच मागे कललेले आहे. त्याला योग्य स्थितीत आणल्यास येथील दैवी शक्तीच्या स्पंदनात वाढ होईल. नारायण मंदिराच्या थोडे पुढे अलिकडच्या काळात बांधलेले श्री गणपती मंदिर आहे. या मंदिराच्या समोर पुढे एक उंच लाकडी खांब उभा केलेला आहे. त्याला ढालकाठी म्हणतात. याच्यामुळे वार्याची दिशा कळते. याच्या थोडे पुढे गेल्यावर मुख्य मंदिराच्या उजव्या बाजूला एक मोठे तुळशी वृंदावन आहे. हेच ते नारो नीळकंठाचे समाधीस्थान. इथेच नारो नीळकंठ यांनी मंदिराच्या कळसावरून उडी मारली होती. तिथून पुढे गेल्यावर समुद्रात उतरण्यासाठी पायवाट आहे. भैरव मंदिराच्या डाव्या बाजूला जे छोटे मंदिर आहे त्याला 'समाधी मंदिर' अशी दगडी पाटी लावलेली आहे.


या मंदिर समुहातील कुणकेश्वराच्या मंदिरांच्या खालोखाल सर्वात मोठा असा हा चौथरा उपेक्षित स्थितीत आहे. त्याच्या डाव्या बाजूला जोगेश्वरीचे मंदिर आहे. हा पडका चौथरा हेच जोगेश्वरी देवीचे स्थान आहे. श्री पावणाई देवीचे मंदिर श्री देव कुणकेश्वर मंदिराच्या पुर्व दिशेला दहा मिनिटच्य अंतरावर रस्त्याच्या शेजारीच आहे. पावणाई देवीचे मंदिर हे मंदिर नंतरच्या काळात (१८ व्या शतकात) बांधले गेले आहे. कुणकेश्वर मंदिराच्या मागील दगडी कठडयाच्या बाहेर एक छोटी घुमटी आहे. या घुमटीत कोणतीच मुर्ती अथवा दगड पुजेला ठेवलेला नाही. मात्र त्यात नेहमी फुले वाहून पुजा केली जाते. या घुमटीच्या मागे सर्वात उंच ठिकाणी अजून एक पडका चौथरा आहे. आजच्या क्षणी तो गवताने पुर्णपणे झाकला गेलेला असून त्याचे अस्तित्व अनेकांना माहित नाही. भैरव मंदिराच्या डाव्या कोपर्यात गोडया पाण्याची पुरातन विहीर आहे. जोगेश्वरी मंदिराच्या डाव्या बाजुला ( उत्तर दिशेला ) एका जुन्या घराच्या जागेवर एक सुसज्ज दोन मजली भक्तनिवास बांधण्यात आले आहे. या भक्तनिवासाच्या समोरच नुतनीकरण केलेला पाण्याचा तलाव आहे. भक्तनिवास आणि तलाव यांच्या मधोमध डाव्या बाजुला मंदिरातील दिवंगत नारायण गोविंद गुरव यांची समाधी आहे.


कुणकेश्वर मंदिराच्या समोर उजव्या आणि डाव्या बाजुला दोन पाषाण आहेत. त्यांना चंड आणि मुंड असा संबोधले जाते. यापुर्वी प्रसिध्द झालेल्या माहितीतही त्याचा असा उल्लेख आहे. ज्या पध्दतीने त्यांचा उल्लेख केला जातो त्याअर्थी ते व्दारपाल असायला हवेत. तसे असते तर दोघांची बैठक समांतर असायला हवी. तसेच दोघांचे आकार आणि बैठकीची उंची यात समानता हवी आणि दोन्ही ठिकणी एकच विधी व्हायला हवेत. तसे ते होत नाहीत. उजवीकडील ( नारायण मंदिराच्या समोरील ) जो पाषाण आहे त्याला 'चंड' असे संबोधले जाते.

कुणकेश्वर समुद्रकीनारी खडकांवर असलेली शिवलिंगे....

गावातील जुन्या लोकांकडून अशी माहिती मिळते की अशी ९९ शिवलिंगे या समुद्र किनारी आहेत...परंतु ही शिवलिंगे कशी तयार झाली हे अजुन रहस्यमयच आहे.

कुणकेश्वर येथील प्राचीन गुहा

श्री देव कुणकेश्वर मंदीराच्या पुर्व दिशेच्या डोंगर उतारावर 1920 साली खोदकाम सुरु असताना एक गुहा सापडली. या गुहेचे द्वार अडीज फुट रुंद व 4 फुट उंचीचे आहे.

जांभ्या खडकात कोरुन काढलेली ही गुहा अंदाजे 10 बाय 12 फुटाची आहे. गुहेची उंची 6 फुट ईतकीच आहे. या गुहेत काळ्या पाषाणात कोरलेली रेखीव लेणी आहेत. यामध्ये शिवलींग, नंदी, स्त्री-पुरुषांचे मुखवटे आहेत.

या शिल्पांच्या रचनेवरुन अभ्यासकांनी विविध निष्कर्ष मांडले आहेत. काहींच्या मते हे मुखवटे राजघराण्यातील स्त्री पुरुषांचे असावेत तर काहींच्या मते ते आदीवासी लोकांचे असावेत. तर ईस्लामी आक्रमणा पासून बचावासाठी ही शिल्पे गुहेत लपविण्यात आली अशी शक्यता ही वर्तविण्यात आली आहेत.

या गुहेत उजव्या कोपय्रात अर्धवट बुजलेल्या स्थितीत एक भुयार आहे. या भुयारामध्ये प्रवेश करता येत नाही. याबाबत कोणाकडे पक्की माहीतीही उपलब्ध नाही. कुणकेश्वर येथील ही गुहा मंदीरापासुन काही मिनीटांच्या अंतरावर, चांदेलवाडीतील पावणाई मंदीरानजीक असलेल्या आमराईत आहे.

हे स्थान दुर्लक्षित आहे. त्यामुळे फारच कमी लोकांना याची माहीती आहे. ही गुहा कुणकेश्वर गावच्या प्राचीन संस्कृतीचा एक अनमोल ठेवा असुन या गुहेमुळे कुणकेश्वरच्या सौँदर्यात अधीकच भर पडते.

कुणकेश्वर : "कड्यातला गणपती"

कुणकेश्वर मंदिराच्या उत्तरेकडील बाजूस मुंबरी या गावात जाण्याच्या मार्गावरील कड्यात एक गणपतीचे स्थान आहे. हा गणपती "कड्यातला गणपती" म्हणून प्रसिद्ध आहे. येथे ग्रामस्थांनी देणगी उभारुन मंदिर बांधले आहे. याठिकाणाहून सुर्यास्ताचे विहंगम दृश्य पाहता येथे तसेच मिठमुंबरी समुद्र किनारा, तारामुंबरी खाडी, सुरुचे बन यांचे नयनरम्य दृश्य पाहता येते.

देवगड येथील पवनचक्की, दिपगृह यांचे दर्शनही या गणपती मंदिराकडून होते.महाशिवरात्रीला मिठमुंबरी समुद्रकिनारी मार्गे कुणकेश्वर भेटीसाठी येणाय्रा देवस्वाय्रा या गणपती मंदिराकडे काही काळ विश्रांती घेण्यासाठी येतात.

कुणकेश्वर येथील प्राचीन तळे

कुणकेश्वर भक्तनिवासाच्या समोरच हे तळे असुन मंदीर परिसराच्या शोभेत या छोट्या तलावामुळे अधिकच भर पडते. या तलावाचे अलीकडेच सुशोभिकरण करण्यात आले आहे. तलावाच्या मध्यभागी एका खांबावर शिवशंकराची ध्यानस्त स्वरुपातील शिवलींगावरती बसलेली मुर्ती आहे.... त्यावर घुमटी बांधण्यात आली असुन.

शंकराच्या जटेतुन गंगा अवतीर्ण झाल्याचा देखावा येथे उभा करण्यात आला आहे. तसेच तळ्याच्या शेजारी बसण्यासाठी बेँचची व्यवस्था करण्यात आली असुन जमिनीवर हिरवळ करण्यात आली आहे. तलावातील शुभ्र व लाल कमलपुष्पे पाहुन तर प्रत्येकाचे मन प्रसन्न होते.

गोपाळकाल्या दिवशी कुणकेश्वर मंदीरातील गोकुळ या तलावात विसर्जन करण्याची प्रथा आहे. येथील भक्तनिवासावरुन या तलावाचे सुंदर दृश्य दिसते. हे तळे कुणकेश्वरला येणाय्रा पर्यटकांचे आकर्षण ठरत आहे.

कुणकेश्वर यात्रेसाठी जाण्याकरीता

जवळील रेल्वे स्थानक - कणकवली. कणकवलीहून स्थानकाहून देवगड त्यानंतर देवगडहून कुणकेश्वरला येण्यासाठी आपल्या शासनाच्या बर्याच बसेस आहेत. यात्रे दरम्यान भक्तांसाठी जादा गाडयांची सोय केलेली असते. कणकवलीहुन देवगड हे अंतर ५५ किलोमीटर आहे. तर देवगडहून कुणकेश्वर हे अंतर १८ किलोमीटर आहे.

मुंबईहून यायचे झाले तर तर महाराष्ट्र परिवहनाच्या गाडया देवगड मार्गे कुणकेश्वरसाठी आहेत. तसेच खाजगी वाहने मोठया प्रमाणावर आहेत.

विमानतळ - पणजी (गोवा)

नजीकचे रेल्वेस्टेशन : कणकवली

राहण्यासाठी : कुणकेश्वर भक्तनिवास ०२३६४-२४८६५०, २४८७५०

विस्थारीत माहिती

श्री क्षेत्र कुणकेश्वर कोँकणातील एक पवित्र तिर्थक्षेत्र

अतीप्राचीन काळापासुन येथील कणकेच्या राईमध्ये वास्तव्य करुन असलेल्या शंभुमहादेवाची ही भुमी. कणकेच्या बनात असलेला ईश्वर म्हणजेच कुणकेश्वर. देवावरुन गावाचे नाव सुद्धा कुणकेश्वर असेच प्रचलीत झाले. सुमारे 11व्या शतकापासुन प्रसिद्धीला आलेले हे स्थान म्हणजे कोँकणातील धार्मीक व ऐतिहासीक सौँदर्याचा मुकुटमणीच म्हणावा लागेल. कुणकेश्वर मंदिरा इतके प्राचीन भव्यदेवालय कोँकणात इतरत्र कुठेच नाही. अशा या कुणकेश्वर मंदीराचा ईतिहास सुद्धा तितकाच प्राचीन, रोमांचकारी आणि रहस्यमय असा आहे.कुणकेश्वर मंदिराच्या बाबतीत एक दंतकथा सांगितली जाते ती अशी की,कित्येक वर्षाँपुर्वी एक अरबी व्यापारी समुद्रमार्गे जहाज घेऊन चालला होता. त्यावेळी समुद्रात अचानक वादळ निर्माण झाले. जहाजासकट आता आपणालाही जलसमाधी मिळणार या भितीने तो कासावीस झाला इतक्यात जमिनीच्या दिशेने त्याला एक ज्योत पेटत असलेली दिसली. याठिकाणी देवाचे स्थान असणार अशी मनाची खात्री करुन त्याने त्या देवाकडे प्रार्थना केली की, जर का आपले प्राण वाचविलेस तर याठिकाणी तुझे मंदिर उभारीन आणि आश्चर्य घडले वादळ शांत झाले. आणि तो व्यापारी आपल्या जहाजासहित सुखरुप किनाय्राला पोहोचला मग ज्या ठिकाणी ज्योत दिसली तेथे पाहणी केली असता त्याला हे कणकेच्या राईतील शिवलींग दिसले. मग बोललेला नवस पुर्ण करण्यासाठी त्याने कुणकेश्वराचे मंदिर बांधले. नंतर त्याने मंदिराच्या कळसावरुन उडी घेतली व आपली जीवनयात्रा संपविली त्या व्यापाय्राची उडी ज्याठिकाणी पडली तेथे त्याची समाधी बांधण्यात आली.  हिच दंतकथा कुणकेश्वरचा ईतिहास म्हणून अलिकडच्या काळापर्यत सांगितली जात होती. पंरंतु जसजशी कुणकेश्वरची प्रसिद्धी वाढत गेली तशी अभ्यासकांची दृष्टी येथे पडली. प्राचीन काळी जेव्हा मुसलमानी सत्ता हिँदुंना मुळासकट उचकटण्याचा प्रयत्न करित होत्या त्या काळी एक मुस्लीम व्यक्तीकडुन हिंदु मंदिर कसे काय उभारण्यात आले. त्यामुळे हि दंतकथा अभ्यासकांना खटकण्यासारखीच होती. त्यामुळे कुणकेश्वरच्या ईतिहासाचा अधिक चौकसपणे अभ्यास होऊ लागला.

इसवी सन 1960 च्या सुमारास शिवशाहीर बाबासाहेब पुरंदरे यांनी कुणकेश्वर मंदिरास भेट दिली. त्यावेळी बाबासाहेबांनी मंदिर परिसराची चिकीत्सक दृष्टीने पाहणी केली. आणि थडगे म्हणून दाखवली जाणारी ईमारत हि, हिंदु मंदिराची असुन आतील थडगे समजला जाणारा मातीचा ढिगारा बनावट असल्याचे साधार पुराव्यानिशी दाखवून दिले. अशाप्रकारे बाबासाहेब पुरंदरे यांनी कुणकेश्वर मंदिराच्या ईतिहासातील सत्य परिस्थिती सर्वाँसमोर आणली. त्यानंतर कोँकणातील गावह्राटी पुस्तकाचे लेखक श्याम धुरी तसेच साप्ताहिक अणुरेणूचे माजी संपादक रणजित हिर्लेकर या अभ्यासकांनी ही याविषयी संशोधन केले असुन, "कुणकेश्वर मंदिर हे अरबी व्यापाय्राने बांधले नसुन हे मंदिर कदंब, चालुक्य, राष्ट्रकूट, यादव यांसारख्या हिंदू साम्राज्य काळातील आहे. आणि थडगे समजले जाणारी वास्तू हि एक बाटवलेले शिवमंदिर आहे." असा निष्कर्श सर्वाँनी मांडला आहे. कुणकेश्वर संदर्भात लिखीत ऐतिहासिक कागदपत्रे फारसे उपलब्ध नाहीत.

येथे नागदेवाच्या ताम्रपटाचा आवर्जुन उल्लेख करावा लागेल. हा ताम्रपट ग्रँट जेकब या इंग्रज अधिकाय्राने शोधून काढला होता.

इ. सन 14 व्या शतकात इंदुल (सध्याचे हिँदळे) नावाच्या गावात देवशर्मा नावाच्या ब्राम्हणाचे आगमन झाले येथील राजाने या ब्राम्हणाचा पुन्हा पुन्हा सत्कार केला. पुढे या ब्राम्हणास राजलक्ष्मी प्राप्त झाली व श्री कुणकेश्वराच्या कृपाशीर्वादानेत्याला पुत्ररत्नप्राप्तझाले अशी नोंद या ताम्रपटात केलेली आहे. सन 1436 सालच्या या ताम्रपटावरुन त्यावेळी कुणकेश्वर मंदिर हे वैभवाच्या शिखरावर तळपत असल्याचे दिसते.

कुणकेश्वर मंदिर अरबी व्यापाय्राने बांधले नसल्याचे पुढील पुराव्यांच्या आधारे स्पष्ट होते.

1) अरबी व्यापाय्राचे थडगे समजल्या जाणाय्रा वास्तुचे प्रवेशद्वार मुस्लीम रिवाजानुसार मक्केच्या दिशेला असले पाहिजे. असे कुराणात सांगितले आहे. परंतु या थडग्याचे(समाधी मंदिराचे) प्रवेशद्वार मक्केच्या दिशेला नसुन पुर्वेला आहे. त्यामुळे हि थडग्याची वास्तू असूच शकत नाही.

2) या थडगे असणाय्रा वास्तूला एखाद्या शिवमंदिराप्रमाणे उत्तर दिशेला गोमुख आहे. हिँदु पद्धतीप्रमाणे शिवलिँगावरील पाणी वाहून जाण्यासाठीचा मार्ग नेहमीच उत्तरेला गोमुखाच्या रुपात केलेला असतो.

3) आज या वास्तुत जे संगमरवरी थडग्याचे बांधकाम दिसते ते 1979 साली कुणकेश्वर सेवा मंडळाने केलेले आहे. पुर्वी या मंदिरात थडग्याच्या जागेवर कसलाही आकार नसलेला मातीचा ढिग पडलेला होता.

4) या मंदिराच्या गाभाय्रात उजव्या भिँतीतून अखंड काळ्या पाषाणाची फरशी बाहेर आलेली आहे. अशी रचना प्राचीन हिँदू मंदिरांमध्ये निरांजन ठेवण्यासाठी केलेली असते. श्री देव मंडलिक मंदिर, भैरव मंदिर, व खुद्द कुणकेश्वर मंदिरातही अशीच रचना पहायला मिळते.

5) येथील थडगे असलेल्या वास्तुची खांद्यापर्यँतची सर्व बांधणी ही शेजारच्या भैरव मंदिराप्रमाणेच असून कळसाचा आकार त्यावरील कोरीव काम तासून काढून मुद्दाम बदलल्याचे स्पष्ट दिसते. या मंदिराला प्लास्टर करण्यापुर्वी हा फरक अधिक स्पष्टपणे दिसत होता. म्हणूनच शिवशाहीर बाबासाहेब पुरंदरे यांनी नेमके याच मुद्यावर बोट ठेवले होते. खरेतर भैरव मंदिर व समाधी मंदिर या दोन्ही वास्तू हेमाडपंथी बांधणीच्या असताना एक देऊळ तर दुसरे थडगे कसे? हा प्रश्न पडतो.

अशा रितीने हे पुरावे लक्षात घेता थडगे म्हणून दाखविली जाणारी वास्तू ही बाटविलेल्या शिवमंदिराची असल्याचे निश्चितपणे सिद्ध होते.

6) जर कुणकेश्वर मंदिर अरबी व्यापाय्राने बांधलेले असते तर त्यांच्या पद्धतीप्रमाणे कुणकेश्वर मंदिराच्या परिसरात या प्रसंगाची नोंद केलेली आढळली असती तशी ती मंदिरात व मंदिराबाहेर कुठेही आढळत नाही.

7) अरबी व्यापाय्राने कुणकेश्वर मंदिराच्या शिखरावरुन उडी मारुन प्राणत्याग केल्याचे सांगितले जाते. त्याने मारलेली पहिली व दुसरी उडी जेथे पडली तेथे खुणेचे पाषाण दाखविले जातात. परंतु ते मंदिराचे संरक्षक आहेत. त्यांना चंड आणि मुंड असे म्हणतात.

8) अरबी व्यापाय्राची तिसरी उडी समाधी मंदिराच्या जागी पडली असे सांगितले जाते पण वस्तूस्थिती अशी आहे की, मंदिराच्या कळसावरुन मारलेली उडी हि थडग्याच्या जागी पडूच शकत नाही हे कोणीही जाणकार सांगू शकेल.

9) कुणकेश्वर मंदिर हे 11व्या शतकातच प्रसिद्धीला आले होते व मुसलमानांचा कोँकण प्रांताशी संबंध 12व्या शतकात आला. या पार्श्वभूमीवर या मंदिराच्या बांधकाम विषयीच्या या दंतकथेतील बाष्कळपणा निश्चितच सिद्ध होतो. हे वाचकांनी आवर्जुन लक्षात घ्यावे.

10) मंदिराच्या कासवाकडील मंडपाच्या सभोवतालचे पुरातन कोरीव दगडी स्तंभ सर्वतोभद्र प्रकारातील जाळ्या, गाभाय्राच्या प्रवेशद्वाराचे शेषशायी विष्णुचे व दशावतारांचे भव्य कोरीव शिल्प, गाभाय्रात प्रवेश करावयाची कमलाकृती पायरी, तिच्या दोन्ही बाजुच्या सुबक सिंहाकृती, व्याळ, किर्तीमुखे, अश्वमुखे, नाग, सर्प, गरुड, हनुमंत यांसारखे असंख्य पौराणिक प्रसंगावरील शिल्पपट पाहता हे मंदिर 11 व्या शतकांपूर्वीचे असल्याचे निश्चित करता येथे. गेल्या हजारबाराशे वर्षात वारंवार झालेल्या जिर्णोद्धारामुळेमंदिराच्या मुळ स्वरुपात कालानुरुप बदल होत गेल्याचे स्पष्ट दिसते.

अशा रितीने कुणकेश्वर मंदिराच्या बांधकामाशी अरब व्यापाय्राचा संबंध असल्याचे दाखवून देणारा एकही विश्वसनीय पुरावा उपलब्ध नाही.

कथा कुणकेश्वर मंदिराच्या विध्वंसाची व जिर्णोद्धाराची :

11 शतकापूर्वीच प्रसिद्धीला आलेल्या या प्राचीन मंदिराचा वारंवार जिर्णोद्धार व दुरुस्ती होणे यात काहीच आश्चर्य नाही. या मंदिराच्या जिर्णोद्धाराचे काम वेळोवेळी हिँदू राजांच्या काळात झालेले आहे. पण जुन्या कागदपत्रांच्या सहाय्याने निश्चित होणारा मंदिराचा जिर्णोद्धार हा शिवकाळातील आहे.

छत्रपती शिवरायांच्या कळात सुलतानी आक्रमणांचा उपद्रव पोचलेल्या असंख्य मंदिरांचा जिर्णोद्धार झालेला आहे. सुलतानी आक्रमणाने पिचलेल्या भारतात शिवरायांच्या पराक्रमाने पुन्हा एक परिवर्तनाची लाट आली. आणि मग आपल्या परमप्रिय दैवतांची पुनर्स्थापना करण्याची ओढ या मातीतील माणसाला होऊ लागली. कुणकेश्वर मंदिराचा झालेला जिर्णोद्धारही याच काळातील आहे. हा काळ शिवराज्याभिषेकानंतरचा. आजपासून जवळजवळ 300 वर्षाँपूर्वीचा. शिवाजी महाराज हे प्रत्यक्ष कुणकेश्वर मंदिरातही येऊन गेल्याचे सांगितले जाते. कुणकेश्वर मंदिर हे काहीसे एका बाजुला असल्यामुळे व अतिशय दुर्गम असणाय्रा या भूप्रदेशामुळे सुलतानी आक्रमकांच्या आसुरी तांडवापासून काहीसे सुरक्षित राहीले. तरी शिवाजी महाराजांच्या मृत्युनंतर व औरंगजेब दक्षिणेत उतरल्यानंतर या मंदिराला उपसर्ग पोहोचला होता असे ईतिहास सांगतो. त्याकाळी छत्रपती शिवरायांच्या अष्टप्रधान मंडळापैकी एक असणाय्रा नारो निळकंठ अमात्य यांच्या अधिपत्याखाली हा विजयदुर्गपासूनचा सागरी प्रदेश होता. नारो निळकंठांची कुणकेश्वरावर अपार श्रद्धा होती. औरंगजेबाचा पुत्र शहाआलम हा घाट उतरुन या तळकोकणात आल्यामुळे आणीबाणीची परिस्थिती निर्माण झाली होती. त्यावेळी कुणकेश्वर मंदिर हे एक डोळ्यांत भरणारे मोठे तिर्थक्षेत्र होते. त्यामुळे कुणकेश्वर मंदिराला शहाआलम त्रास देईल अशी भिती नारो निळकंठांना वाटू लागली. त्यावेळी नारो पंडितांनी कुणकेश्वर परिसरातील ग्रामस्थांना विश्वासात घेऊन मंदिराच्या संरक्षणासाठी नक्कीच काहीतरी योजना केली असणार. त्यांनी जी उपाययोजना केली तीच ही अरबी व्यापाय्राची दंतकथा होय.! असे मत श्री शाम धुरी यांनी मांडले आहे.

नारोपंतांनी आपल्या आराध्य दैवताच्या रक्षणासाठी उपाययोजना सुरु केली.मंदिराच्या परिसरात प्रवेश करताच पहिल्याच दृष्टीक्षेपात दिसणाय्रा छोट्या मंदिरातील मूर्ती हलवून तेथे मातीने लिँपून थडग्याच्या आकाराचा आभास निर्माण केला. या मंदिराच्या कळसाचे कोरीव बांधकाम तासून काढून व डागडुजी करुन त्याचा आकार घुमटासारखा केला. नंतर त्यांनी कुणकेश्वर मंदिर अरबी व्यापाय्राने बांधल्याची हूल उठवली. त्याचबरोबर आपल्या तटपुंज्या लढावू माणसांना सोबत घेऊन नारो निळकंठ अमात्य हे मंदिर परिसरात तळ देऊन बसले. परंतु तरिही शहाआलमची नजर कुणकेश्वर मंदिरावर पडली. त्याने कुणकेश्वर मंदिरावर जोरदार हल्ला चढविला. मंदिराभोवतीच्या तटबंदीच्या आधारे आपल्या तोकड्या बळानिशी मराठ्यांनी कडवा प्रतिकार केला. पण शहा आलमचा तडाखा भारी पडला. मराठ्यांची हार होत असलेली पाहून मंदिराच्या कळसातील गुप्त जागेत तळ देऊन बसलेल्या नारोपंतांनी अखेरीस स्वतः तलवार उपसली व मंदिराच्या शिखरावरुन हरहर महादेव अशी रणगर्जना करीत आक्रमकांच्या तोँडावरच उडी घेतली. या रोमांचकारी घटने मराठ्यांना चेव चढला. त्यांनी मोगल सैन्यावर जोरदार हल्ला चढविला. मराठ्यांचा तो रौद्रावतार पाहून मोगलांनी माघार घेतली. पण तोपर्यँत मंदिर परिसराचे बरेच नुकसान झालेले होते. झाल्या प्रकाराने नारोपंतांना जबर मानसिक धक्का बसला. या धक्यातून ते सावरले नाहीत. पुढे कुणकेश्वर येथेच त्यांचे निधन झाले. मंदिराच्या दक्षिण बाजुला जेथे त्यांनी उडी घेतली होती तेथेच त्यांचे समाधीचे तुळशी वृंदावन बांधण्यात आलेले आहे. कुणकेश्वरच्या पालखीच्या वेळी म्हटली जाणारी आरती ही अमात्य नारोशंकरांनीच लिहीलेली आहे. या आरतीतही नारोपंडितांच्या उडीचा स्पष्ट उल्लेख आहे.

नारोपंतांच्या मृत्युमुळे नुकसान भरुन काढण्यासाठी सुरु केलेले जीर्णोद्धाराचे काम थंडावले. छत्रपती संभाजीराजे करवीरकर यांनी मंदिराच्या जीर्णोद्धाराकरिता नारोपंतांचे धाकटे बंधु रामचंद्रपंत अमात्यांना पाठविलेले पत्र उपलब्ध आहे. या पत्रानुसार मंदिराच्या जिर्णोद्धाराची छत्रपतींची आज्ञा शिरसावंद्य मानून रामचंद्र पंडितांनी दुरुस्तीच्या कामासाठी मोठमोठे चिरे व प्रचंड शिळा मंदिराच्या परिसरात आणून ठेवल्या होत्या पण याही वेळी परिस्थिती अनुकूल नसल्यामुळे मंदिराचे जिर्णोद्धाराचे काम होऊ शकले नाही. पुढे सर्व स्थिरस्थावर झाल्यावर करवीरकर छत्रपतीँच्या आज्ञेने पंत अमात्य बावडेकर यांनी या मंदिराचा जिर्णोद्धार सिद्धीस नेला. राज्याभिषेक शके 55 मध्ये शंभु छत्रपती करवीरकर यांनी आपले या भागातील सरदार आंग्रे यांना कुणकेश्वर देवस्थानबाबत काही भानगडी असल्यास त्या दूर करुन त्यावर लक्ष ठेवण्यास सांगितले होते.

अखेरीस छत्रपती शिवाजी महाराजांनी योजलेले जिर्णोद्धाराचे काम पूर्ण होण्यास 1700 साल उजाडावे लागले. यावेळी मूळच्या कुणकेश्वर मंदिराच्या शिल्पकामाचे फारच नुकसान झालेले होते. त्यामुळे फुटलेल्या काळ्या खांबांच्या जागी स्थानिक ठिकाणी सापडणाय्रा चिय्राच्या दगडाचे खांब उभारण्यात आले. यावेळी कासवाकडील मंडपाला चिय्राच्या पूर्ण रुंदीच्या भिँती घालून हा भाग बंदीस्त करण्यात आला. त्यामुळे काळ्या पाषाणाचे कोरीव खांब चिय्राच्या भिंतीत चिणले गेले. पुढील सभामंडप तर नव्याने बांधण्यात आला. तटबंदीचे व तळ्याचे बांधकामही याच काळातील असावे. मंदिराचा जिर्णोद्धार करताना कलात्मकतेपेक्षा मजबुतीकडे अधीक लक्ष दिलेले दिसून येते. मंदिराच्या परिसरात एक तोफही होती. ती सुरक्षेसाठीच ठेवलेली असावी. मंदिराच्या वायव्येकडील कड्यावर एक जुना चौथरा साधारण याच काळातील असलेला आढळतो. येथून दूरवरची टेहळणी करता येऊ शकत असे.

मराठी सत्तेच्या अस्तानंतर ब्रिटीश राजवटीच्या काळातही ब्रिटीशांनी या मंदिराची नोंद घेतलेली आढळते. ब्रिटीश सरकारशी एकनिष्ठ राहण्याच्या अटीवर मंदिराच्या मानकय्रांना एक सनद दिली होती. येथील दिवाबत्तीसाठी सालाना 99 रुपये खर्चाची तरतूदही ब्रिटीश सरकारने केली होती. ब्रिटीशकालीन दस्तऐवज असलेल्या बॉम्बे ग्यझेटमध्येही कुणकेश्वराचे पुढील प्रमाणे वर्णन आढळते. इसवी सन 1880 या सालच्या बॉम्बे ग्यझेट मधील माहितीनुसार या मंदिराविषयी खालील माहिती दिलेली आहे.

देवगड उपविभागात समुदकिनारी कुणकेश्वर गाव वसलेले आहे. या मंदिराचा पाया ग्रनाईट दगडाने बनविला असून मंदिराचे काम भक्कम करण्यात आले आहे. भगवान शंकराचे हे स्थान एका मुस्लीम व्यापाय्राने बांधले अशी दंतकथा सांगितली जाते. परंतु त्यास कोणताही सबळ पुरावा नाही. मंदिराच्या प्रवेशद्वारावरच्या दगडांवर अप्रतिम कोरीव काम केले आहे. कोल्हापुरच्या राज्यप्रमुखांनी 1680 साली या मंदिराचा जिर्णोद्धार केला. माघ महिन्याच्या शेवटच्या दिवशी येथे मोठी यात्रा भरते. यामध्ये तब्बल 10 हजार भाविक सहभागी होतात. यात्रेच्या वेळी सलग 20 दिवस दुकाने उघडी असतात. यामध्ये कापड मिठाई यांच्यासह जिवनोपयोगी वस्तू मिळतात. यात्रेच्या काळात 15 ते 25 हजार रुपये उलाढाल होते." ही आकडेवारी 1872 सालची आहे यावरुन या देवस्थानच्या लोकप्रियतेची कल्पना येते. स्वातंत्र्यानंतर मंदिराचे बांधकाम जिर्ण झाल्यामुळे पुन्हा एकदा ग्रामस्थांनी उचल घेतली व त्यातून आजचे कुणकेश्वर मंदिर साकार झाले. असा आहे श्री कुणकेश्वर परिसर

दक्षिण कोकणात सिंधुदुर्ग जिल्ह्यातील श्री क्षेत्र कुणकेश्वराचा उल्लेख स्कंद पुराणात व संगमेश्वर महात्म्यातही आला असल्याचे सांगितले जाते. कणकवली रेल्वे स्टेशन पासून 56 कि. मी. अंतरावर तसेच देवगड पासून सुमारे 16 कि. मी. अंतरावर कुणकेश्वर गाव वसलेला आहे. समुद्रकिनाय्राने पाहता सिंधुदुर्ग जिल्ह्यात विजयदुर्ग येथून सुरुवात होणारा सागरी महामार्ग कुणकेश्वर गावातून जातो. तसेच देवगड येथून तारामुंबरीची खाडी ओलांडून मिठमुंबरी समुद्र किनाय्राने चालत कुणकेश्वरला येता येते.या गावात प्रामुख्याने दोन रस्ते येऊन मिळतात. एक रस्ता मिठबाव येथून येणारा तर दुसरा रस्ता देवगड येथून येणारा हे दोन्ही रस्ते कुणकेश्वर मंदिरासमोरील पाराजवळ एकत्र मिळतात. येथे जवळच देवाच्या होळीचा मांड आहे. जवळच महापुरुषाचे स्थान आहे. शिमगोत्सवाच्या सांगतेला श्री कुणकेश्वराला पालखीत बसवून याठिकाणी आणतात. येथून थोडे पश्चिमेकडे चालत गेल्यावर समुद्राच्या अगदी जवळ श्री कुणकेश्वर मंदिराचा परिसर दृष्टीस पडतो.

श्री कुणकेश्वर मंदिराचे सर्व आवार घडीव चिरेबंदी दुहेरी तटबंदीने बंदीस्त आहे. भरतीच्या लाटांनी वेढलेल्या मंदिराचे आकाशातून छायाचित्रण केले तर सिँधुसागराने आपल्या सहस्त्रावधी बाहुंनी कुणकेश्वराचे मंदिर भक्तीभावाने कवटाळल्यासारखे दिसेल. मंदिराभोवतालच्या या पोवळीचे मुख्य प्रवेशद्वार पूर्व दिशेला असून प्रवेशद्वाराच्या आतील दोन्ही बाजूस दोन प्राचीन गणेशाच्या सुबक मूर्ती पश्चिम दिशेकडे तोंड करुन बसविल्या आहेत. मुख्य प्रांगणात प्रवेश केल्यानंतर भैरव मंदिराचे समोरच दर्शन घडते. येथून उजव्या बाजूला वळून पाहिले असता समाधी मंदिर लागते भैरव मंदिरातील पाषाण हे चौथय्राच्या खाली जमिनीलगत स्थापन केलेले आहे. तर शहाआलमच्या आक्रमणाच्या वेळी कुणकेश्वर मंदिराच्या रक्षणासाठी समाधी मंदिरातील मूर्ती हलवून तेथे मातीचे थडगे तयार करण्यात आले होते. आज दिसणारे संगमरवरी थडग्याचे बांधकाम हे कुणकेश्वर सेवा मंडळामार्फत 1979 साली केलेले आहे. येथूनच आता मुख्य मंदिर डाव्या बाजुला आहे. डाव्या अंगाला सर्वात प्रथम श्री देव मंडलिकाचे काळे पाषाणी दाक्षिणात्य शैलीतील मंदिर दिसते. या मंदिराचे काम 11व्या शतकापूर्वीचे असल्याचे जाणवते. या मंदिरा समोरच मोठा नंदी आहे. या नंदीला नमस्कार घालून आपण मुख्य मंदिराच्या दिशेने पुढे सरकतो. मंदिराच्या समोरच सभामंडपाला लागून पाच मोठ्या दिपमाळा आहेत. श्री कुणकेश्वर मंदिराचे बांधकाम हे दाक्षिणात्य पद्धतीचे आहे. मंदिराचे अधिष्ठान तारकाकृती असून, त्यावर मंदिराचे कळसापर्यँतचे बांधकामही तारकाकृतीच आहे. मंदिराचा कळस बराच उंच असून तो बदामी आकारात बांधलेला आहे. मंदिराचा चौथराच मुळी 30 फूट उंचीचा आहे. त्यावर विशाल घडीव पाषाणांनी 70 फूट उंचीच्या भव्य मंदिराचे बांधकाम केलेले आहे. समुद्रीलाटांपासून मंदिराच्या पायथ्याचे रक्षण व्हावे म्हणून समुद्रसपाटीपासून भक्कम चिरेबंदी दुहेरी तट बांधून त्यात मातीचा भराव घालून ही अवघड डोँगर उताराची जागा भक्कम व समतल करण्यात आलेली दिसते. या देवस्थानचे क्षेत्रफळ सुमारे पाऊण एकरात विस्तारलेले असूऩ गाभारा, मुगसाळ, विश्रांती स्थळ व सभामंडप अशी रचना आहे. ही वैदिक कळातील विमान, अंतराळ, अर्धमंडप, सभामंडप अशी रचना आहे. देवळात अप्रतिम कोरीव काम आहे. गरुड, हनुमान, दशावतार, शेषशायी विष्णु, व्याळ, सर्प, पाने, फुले, देवतांच्या कोरीव मूर्ती या मंदिराच्या प्राचीनतेची जणु साक्षच देतात.

श्री मंडलिक मंदिराला लागुनच पुढे दक्षिण बाजुला श्री नारायण मंदिर आहे. मंदिरातील नारायणाची मूर्ती ही अत्यंत दुर्मिळ असून तिच्या प्रभावळीत दशावतार कोरलेले आहेत. नारायण मंदिराच्या डाव्या अंगाला गणपतीचे नव्याने बांधलेले मंदिर आहे. त्यात गणेशाची संगमरवरी मूर्ती स्थानापन्न आहे. येथे जवळच एका चौथय्रावर एक उंच लाकडी स्तंभ उभा केलेला आहे. याला 'ढालकाठी' असे म्हणतात. याच्यामुळे वाय्राची दिशा समजते. मुख्य मंदिराच्या सभामंडपाच्या दोन्ही बाजुला दोन उंच पाषाण उभे केलेले आहेत. यांना चंड व मुंड असे म्हटले जाते. हे मंदिराचे रक्षक असल्याचे सांगितले जाते. परंतु या पाषाणांपैकी एक 11व्या शतकातील शिवलींग असून दुसरा पाषाण जुन्या स्तंभाचा भग्नावशेष आहे असे मत अभ्यासकांनी मांडले आहे. ढालकाठीच्या पुढे व मुख्य मंदिराच्या दक्षिण प्रवेशद्वारासमोर एक मोठे तुळशी वृंदावन आहे. हे नारो निळकंठ यांचे समाधी स्थान असून येथे नारो पंडितांनी मंदिराच्या छपरावरुन उडी मारली होती असे अभ्यासकांचे मत आहे. कुणकेश्वरच्या पारंपारिक आरतीतही असा उल्लेख सापडतो. येथून थोडे पुढे गेल्यानंतर समुद्राकडे उतरण्याच्या पायय्रा आहेत. येथील समुद्र किनाय्रांवरील खडकांमध्ये असंख्य छोटी छोटी शिवलिंगे कोरलेली आहेत. समुद्रातील अंतर्गत हालचालीमुळे सर्वच दिसत नसली तरी ओहोटीच्या वेळी बहुतांशी शिवलिंगे स्पष्ट पाहता येतात. लाटांचा सततचा मारा होत असूनही हि शिवलिँगे अबाधीत राहिली आहेत. हि शिवलिँगे पांडवांनी कोरली आहेत, अशी दंतकथा गावातील वृद्धमंडळी सांगतात या शिवलिँगांमुळेच कुणकेश्वरला "दक्षिण कोँकण काशी" असे म्हटले जाते. महाशिवरात्रीच्या पर्वकाळात लाखो यात्रेकरु व गावोगावच्या देवतांचे तरंग येथे तिर्थस्नान करतात. त्यामुळे कुणकेश्वर समुद्र किनाय्राला नैसर्गिक सौँदयाइतकेच दैवी महत्वही आहे.

कुणकेश्वर मंदिराच्या मागील बाजूस उभ्या असणाय्रा तटबंदीमध्ये एक उभा स्वयंभू पाषाण आहे. याची उंची कुणकेश्वरच्या शिवलिँगाच्या उंचीच्या पातळीइतकीच आहे. या पाषाणाच्या मागे एक घुमटी असून या घुमटीत कोणतीही मूर्ती वा पाषाण नाही. येथे नेहमी फुले वाहून पुजा केली जाते. मुख्य मंदिराच्या उत्तरेला श्री जोगेश्वरी मंदिर आहे. नवसाला पावणारी देवी अशी या देवीची ख्याती आहे. नवरात्रीला येथे घटस्थापना केली जाते. या मंदिरासमोर तुळशी वृंदावन असून दिवाळीत येथील तुलसी विवाहानंतर गाळातील तुलसी विवाह लावले जातात. जोगेश्वरी मंदिर व कुणकेश्वर मंदिराच्या मध्ये एक पडका चौथरा आहे. या चौथय्राची उंची हि कुणकेश्वर मंदिराच्या चौथय्राशी समांतर आहे. देवी जोगेश्वरी पूर्वी या चौथय्रावर विराजमान होती असे म्हणतात. मंदिर परिसरात ईशान्य कोपय्रात एक गोड्या पाण्याची विहीर आहे. जोगेश्वरी मंदिराच्या बाजुने आवाराच्या उत्तर दरवाजाने बाहेर पडले असता नव्याने सुशोभित केलेला प्राचीन तलाव आहे. या तलावामध्ये एक उंच स्तंभ उभारुन त्यावर शिवशंकराची देखणी मूर्ती स्थापन केलेली आहे.

कुणकेश्वर मंदीरापासुन समुद्रकिनाय्रावरुन थोडे दुर चालत गेल्यास एक शांत आणि मन प्रसन्न करणारे स्थान लागते ते म्हणजे,

प. पु. श्री लब्दे महाराज मठ" सभोवताली सुरु, केतकीचे बन आणि कल्पवृक्षांच्या छायेत असलेला हा परिसर अतिशय रमणीय, आणि तेवढाच दैवी आहे. याठिकाणाची वैशिष्ट्ये म्हणजे, या ठिकाणी लब्दे महाराज यांनी जिवंत समाधी घेतली आहे. या समाधी स्थानाच्या डाव्या बाजुला मारुतीचे छोटेखानी मंदीर असुन मंदीरातील मुर्ती स्वयंभू आहे. मारुती मंदिराला लागुनच एक गोड्या पाण्याचे छोटे तळे आहे. या तळ्याबद्दल सांगायचे झाल्यास याठिकाणी जमिनीत तळे असल्याचा साक्षात्कार लब्दे महाराज यांना झाला. मग त्यांच्या सांगण्यावरुन ग्रामस्थांनी उत्खनन करुन जमिनीतील हे तळे मोकळे केले. समुद्र अगदी काही पावलांच्या अंतरावर असुनसुद्धा या तळ्याचे पाणी सदैव गोड असते. या तळ्याच्या मागील बाजुस डाव्या अंगाला श्री दत्तगुरुंच्या पादुका आहेत त्यावर आता मंदीर बांधण्यात आले आहे.

लब्दे महाराज मठच्या मागील बाजूस असलेल्या कड्यामध्ये अगदी मधोमध एक प्राचीन गुहा कोरलेली दिसते. या गुहेत आता शिडी असल्याशिवाय प्रवेश करता येत नाही. पूर्वी या कड्याच्या मुळात एक उंच झाड वाढलेले होते. या गुहेत बसले असता कुणकेश्वर मंदिर व कातवण पर्यँतचा संपूर्ण समुद्रकिनारा न्याहाळता येतो. हे एक महत्वाचे टेहळणी नाके असावे असे वाटते. भर पावसातही या गुहेत न भिजता राहता येईल अशी या गुहेची रचना आहे. एकावेळी चार माणसे या गुहेत बसू शकतील येवढीच येथे जागा आहे. या गुहेचे चौरस प्रवेशद्वार वगळता आत कोणतेही अलंकरण व कसलेही कोरीवकाम नाही.

कुणकेश्वर मंदिराच्या उत्तरेकडील बाजूस मुंबरी या गावात जाण्याच्या मार्गावरील कड्यात एक गणपतीचे स्थान आहे. हा गणपती कड्यातला गणपती" म्हणून प्रसिद्ध आहे. येथे ग्रामस्थांनी देणगी उभारुन मंदिर बांधले आहे. याठिकाणाहून सुर्यास्ताचे विहंगम दृश्य पाहता येथे तसेच मिठमुंबरी समुद्र किनारा, तारामुंबरी खाडी, सुरुचे बन यांचे नयनरम्य दृश्य पाहता येते. देवगड येथील पवनचक्की, दिपगृह यांचे दर्शनही या गणपती मंदिराकडून होते.महाशिवरात्रीला मिठमुंबरी समुद्रकिनारी मार्गे कुणकेश्वर भेटीसाठी येणाय्रा देवस्वाय्रा या गणपती मंदिराकडे काही काळ विश्रांती घेण्यासाठी येतात.

कुणकेश्वर गावात एक गंगेचे दुर्लक्षित स्थान आहे. राजापूर येथे गंगेचे आगमन झाल्यानंतर कुणकेश्वर येथील या स्थानी गंगा प्रकट होत असे. पण या स्थानाची पुरेशी स्वच्छता व पावित्र्य न राखल्यामुळे बय्राच वर्षात गंगा आल्याचे ऐकिवात नाही.

देव कुणकेश्वर मंदीराच्या पुर्व दिशेच्या डोंगर उतारावर 1920 साली खोदकाम सुरु असताना एक प्राचीन गुहा सापडली. या गुहेचे द्वार अडीज फुट रुंद व 4 फुट उंचीचे आहे. जांभ्या खडकात कोरुन काढलेली ही गुहा अंदाजे 10 बाय 12 फुटाची आहे. गुहेची उंची 6 फुट ईतकीच आहे. या गुहेत काळ्या पाषाणात कोरलेली रेखीव लेणी आहेत. यामध्ये शिवलींग, नंदी, स्त्री-पुरुषांचे मुखवटे आहेत. या शिल्पांच्या रचनेवरुन अभ्यासकांनी विविध निष्कर्ष मांडले आहेत. काहींच्या मते हे मुखवटे राजघराण्यातील स्त्री पुरुषांचे असावेत तर काहींच्या मते ते आदीवासी लोकांचे असावेत. तर ईस्लामी आक्रमणा पासून बचावासाठी ही शिल्पे गुहेत लपविण्यात आली अशी शक्यता ही वर्तविण्यात आली आहेत. या गुहेत उजव्या कोपय्रात अर्धवट बुजलेल्या स्थितीत एक भुयार आहे. या भुयारामध्ये प्रवेश करता येत नाही. याबाबत कोणाकडे पक्की माहीतीही उपलब्ध नाही. कुणकेश्वर येथील ही गुहा मंदीरापासुन काही मिनीटांच्या अंतरावर, चांदेलवाडीतील पावणाई मंदीरानजीक असलेल्या आमराईत आहे. हे स्थान दुर्लक्षित आहे. त्यामुळे फारच कमी लोकांना याची माहीती आहे.

अशाप्रकारे कुणकेश्वर गावातील कणाकणात इतिहास सामावलेला आहे. कुणकेश्वरचे स्वयंभू शिवलिँग आणि समुद्र किनारा एवढ्यावरच कुणकेश्वरचे सौँदर्य मर्यादीत नसून, अनेक दंतकथांच्या मागे दडलेला मुळ इतिहास, प्राचीन गुहा तसेच इतर श्रद्धास्थाने यांचे श्री कुणकेश्वराशी समरस होऊन नीट निरीक्षण केले असता "प्राचीन ठेवा जपणारे अर्वाचीन कुणकेश्वर" आपल्या नजरेस येईल. आज कुणकेश्वर एक

धार्मीक पर्यटनस्थळ" म्हणून नावारुपास येत आहे परंतु हा विकास होत असताना या आधुनिक युगातही कुणकेश्वरच्या प्राचीनत्वाला बाधा पोहचणार नाही याची दक्षता कुणकेश्वरवासीय घेत आहेत. खय्रा अर्थाने "कोँकण काशी" हे बिरुद मिरवणारे कुणकेश्वर म्हणजे प्राचीन संस्कृतीचा एक अनमोल ठेवा आहे.